Wandel rond en in het virtuele Egmontkasteel

Deze blog toont en vertelt het rijke verleden van het kasteel van Egmont.  Het is nu ook mogelijk om rondom het kasteel te wandelen en tegelijkertijd op tablet of smartphone een panoramische visualisatie te zien van de verschillende fases van het kasteel en omgeving.

Hoe ga je te werk ? Je neemt gewoon je tablet of smartphone (met 3G of 4G internet toegang) en je klikt op bovenstaande link wanneer je daar ter plaatse bent. Op onderstaand plannetje vind je de punten waar we virtuele reconstructies hebben gemaakt en waar je kan gaan staan om helemaal rondom jou de reconstructie te zien, want de visualisatie draait mee met de bewegingen van je smartphone of tablet.

Posities van de virtuele reconstructies van het Egmontkasteel

Eenmaal ter plaatse kies je het corresponderende punt (de punten worden aangeduid met het symbool P) op het overzichtspanorama (zie onder) en dan kan je zien hoe dat punt in Zottegem eruit zag in 1150, 1300 en 1640.

Ontdek de verschillende fases van het Egmontkasteel met je smartphone of tablet

Als je in de linkeronderhoek op het plansymbool klikt, krijg je een mooi plannetje met alle punten. Punt 2 bevindt zich bijvoorbeeld op de binnenplaats van het voormalige kasteel. Je krijgt ook een aanduiding waarheen je kijkt.

Startpanorama van de mobiele applicatie

Het is de bedoeling dat deze applicatie verder wordt uitgebouwd onder het Kleine Loire project zodat de plaatsen automatisch worden aangegeven met beacons (piepkleine Bluetooth zendertjes) en dat je meer informatie krijgt over de gereconstrueerde gebouwen en plaatsen, en over de andere sites binnen het netwerk van De Kleine Loire.  Onderstaande video toont je het concept.

Het netwerk van De Kleine Loire gaat ook van start met onderstaand kaartje.  Dus tijd om een rondrit te plannen tussen de verschillende kastelen en steden van het netwerk!

De evolutie van het Egmontkasteel doorheen de tijd

Deze blog vertelt het rijke verhaal van de geschiedenis van het Egmontkasteel, van versterkte woonsite in de elfde en twaalfde eeuw over versterkte burcht in de dertiende en veertiende eeuw tot woonburcht in de vijftiende en zestiende eeuw.

Het Egmontkasteel rond 1300

We hebben zopas een video gemaakt die deze evolutie toont. Het toont de drie gereconstrueerde fases rond 1150, 1300 en 1640.  De video werd gebruikt in de promovideo van het project De Kleine Loire.

Het Egmontkasteel en het omringende landschap in 1150

Het Egmontkasteel en het omringende landschap in 1300 (zelfde standpunt)

Het Egmontkasteel en Zottegem rond 1640

Een verkeerde gok

In deze blog hebben we het reeds gehad over hoe Zottegem eruit zag in de twaalfde eeuw. We nemen de draad daar weer op, aan het eind van de twaalde eeuw, wanneer Walter heer van Zottegem is.  Hij is een Vlaamse ridder die in dienst staat van Boudewijn IX, de graaf van Vlaanderen, en dus betrokken is bij de veldslagen die de graaf voert. Hij neemt ook vaak deel aan toernooien, een echte vechtersbaas dus.

In de Chroniques de Saint-Denis, geschreven tussen 1332 en 1350, staat dit mooie maar bloedige strijdtafereel tussen ridders in de 12de eeuw (British Library, Royal 16G VI, f. 379r)

Wanneer Boudewijn in 1202 op kruistocht vertrekt, gaat heer Walter mee. De kruistocht dient echter meer de belangen van Venetië, die de kruistocht financiert, dan het herveroveren van het Heilige Land, en zo veroveren de kruisvaarders Constantinopel, in die tijd de grootste en rijkste christelijke stad van de wereld, en concurrent van Venetië.

Monniken begeleiden de Franse koning en zijn ridders die op kruistocht vertrekken (British Library, Royal 16G VI, f. 404v)

Graaf Boudewijn wordt uitgeroepen tot keizer van Constantinopel, maar bij een lokale opstand wordt hij gevangen genomen door Bulgaren en verdwijnt voorgoed spoorloos.  De kruistocht wordt afgeblazen en heer Walter keert in 1204 terug naar Zottegem.

Graaf Boudewijn IX van Vlaanderen wordt gekroond tot keizer van Constantinopel (BnF, Fr. 22495, f. 257)

Heer Walter bouwt zijn versterkte woonplaats in Zottegem verder uit en laat de grote zaal herbouwen in baksteen.  Baksteen was in die tijd een nieuwe techniek, die Walter tijdens die kruistocht zeker gezien zal hebben in de landen rondom de Middellandse Zee.  Van deze grote zaal is door de archeologen alleen de middenzuil teruggevonden, deels gemaakt in baksteen.  De plaats van deze grote zaal wordt aangegeven door de pijl hieronder, maar we hebben weinig meer informatie.

Op dit beeld van Zottegem rond 1150 toont de pijl waar Walter I van Zottegem de grote zaal laat herbouwen (beeld: Visual Dimension bvba)

In 1212 sterft heer Walter, hij wordt opgevolgd door zijn zoon Walter II. In het zelfde jaar trouwt Johanna, de dochter van de verdwenen graaf van Vlaanderen, met Ferrand van Portugal, die daardoor graaf van Vlaanderen wordt.  Alhoewel de Franse koning dit huwelijk had geregeld, toch komt het jonge paar twee jaar later in opstand omdat de Franse koning het zuidelijk deel van Vlaanderen had ingepalmd.  Ferrand zoekt steun bij de Duitse keizer, de hertog van Brabant en de koning van Engeland, brengt een groot leger op de been en valt het kleinere Franse leger aan bij Bouvines (vandaag in Noord-Frankrijk).

Een alliantie van Vlaamse, Engelse en Duitse troepen trachten de Franse troepen te verslaan in de slag bij Bouvines (British Library, Royal 16G VI, f. 360r)

Het leger van de graaf van Vlaanderen wordt aangevoerd door heer Arnulf van Oudenaarde. Zijn halfbroers, Walter en Boudewijn van Zottegem, trekken natuurlijk mee ten strijde.  De Vlamingen slaan de Franse troepen sterk terug en slagen er zelfs in de Franse koning uit het zadel te lichten, maar hij kan ontkomen.

De Vlaamse troepen drijven de Franse koning in het nauw (British Library, Royal 16G VI f. 356v)

De Duitse troepen bezwijken echter en het geallieerde leger van de graaf van Vlaanderen verliest onverwacht de slag. De Vlaamse graaf wordt samen met vele ridders gevangen genomen.

De Franse koning en zijn ridders omsingelen de Vlaamse graaf (links) en laten hem gevangen (rechts) wegvoeren (British Library, Royal 16G VI, f. 384)

De verliezers moeten het zwaar bekopen.  Graaf Ferrand kwijnt twaalf jaar lang weg in de gevangenis in Frankrijk. Oudenaarde wordt verplicht zijn stadsomwalling af te breken en Zottegem wordt vermoedelijk platgebrand.  De archeologen hebben immers op de Egmontsite een belangrijke brandlaag gevonden die rond deze tijd te situeren valt.

Zottegem wordt vermoedelijk platgebrand in 1214 als weerwraak voor de deelname aan de slag bij Bouvines (beeld: Visual Dimension bvba)

Walter en Boudewijn van Zottegem vluchten terstond naar Engeland.  Wanneer ze terugkomen in 1215, komen ze beiden om want hun schip vergaat in een storm op de Noordzee.  Door deze schipbreuk heeft het geslacht van Zottegem geen mannelijke erfgenamen meer en komt dus tot een einde.

Walter II van Zottegem en zijn broer vluchten naar Engeland maar komen om in een storm op de Noordzee (British Library, Royal 16G VI, f. 325, aangepast)

Hun zus Aleide, enig overgebleven erfgenaam, trouwt enkele jaren later met ridder Zeger van Edingen.  Hij herbouwt de kasteelsite – ditmaal omringd met een muur – en bouwt een nieuwe grote zaal.  Er is vermoedelijk nog geen slotgracht van betekenis.

De door Zeger van Edingen herbouwde Egmontsite rond 1230, ditmaal door een muur omgeven (beeld: Visual Dimension bvba)

De kasteelmuren sluiten aan op de woontoren (midden op het beeld hierboven), die nu een meer defensieve rol krijgt.  Er wordt immers niet meer gewoond in deze toren, maar in een mooi stenen gebouw, een grote zaal of aula (links op het beeld hieronder).

Virtuele reconstructie van de binnenkoer van de Egmontburcht rond 1300 met de aula (links) en de grote toren (rechts) (beeld: Visual Dimension bvba)

De zone van deze aula is nog niet opgegraven, we hebben dus geen gedetailleerde archeologische informatie.  Normaal bevat zo’n aula een keuken en opslagruimte op de benedenverdieping, en een grote zaal en privé woonkamer op de bovenverdieping.  We hebben deze aula gereconstrueerd naar de aula van Guédelon, die momenteel wordt afgewerkt.  In Guédelon (Frankrijk) wordt immers een kasteel uit de dertiende eeuw gebouwd volgens de technieken van die tijd.  Kijk zeker eens op deze website als je meer wil weten over kastelen uit de middeleeuwen.

In Guédelon wordt een kasteel uit de dertiende eeuw gebouwd volgens de technieken van die tijd (foto: Chantier Médiéval de Guédelon)

Zeger van Edingen laat de inwoners van Zottegem nieuwe woningen oprichten in de zone rond de huidige Heldenlaan en bouwt bovenop de heuvel een nieuwe kerk en een marktplein, op de plaats waar die vandaag nog steeds zijn.  Waar de oude dorpskern (Ten Dorpe) was, zijn er dan slechts akkers meer. De burchtkerk op de Egmontsite blijft bestaan maar wordt waarschijnlijk alleen door de kasteelbewoners gebruikt.  Beide kerken zijn toegewijd aan Onze Lieve Vrouw.

Zottegem rond 1300, met bewoning rond de huidige Heldenlaan en de kerk en marktplaats op hun huidge plaats bovenop de heuvel (beeld: Visual Dimension bvba)

Zicht op de Egmontsite rond 1300 vanuit de voormalige dorpskern Ten Dorpe (beeld: Visual Dimension bvba)

Dat de bewoning zich in de dertiende eeuw verplaatst naar de zone van de Heldenlaan, bewijzen opgravingen daar die in de zomer van 2010 een waterleiding blootlegden.

In 2010 opgegraven waterleiding uit de 13de eeuw aan de Heldenlaan (foto: archeologisch team Velzeke)

De muurrestanten die momenteel zichtbaar zijn op de site geven een aanwijzing waar de kasteelmuur in de dertiende eeuw liep (zie foto hieronder).

De onderkant van de muren in breuksteen (links en rechts) is vermoedelijk gebouwd in de dertiende eeuw (foto: stadsbestuur Zottegem)

Als je even bladert in de online Flandria Illustrata van Sanderus, die de belangrijkste sites van Vlaanderen toont rond 1640, dan merk je dat er toen nog heel wat adelijke families in dergelijke versterkte woonburchten woonden.  Zottegem vind je op pg. 297, maar de evolutie tot het kasteel dat je daar ziet, kan je lezen in de komende bijdrages op deze blog.  Een site, die sterk gelijkt op het kasteel van Zottegem in de 13de eeuw, kan je vandaag nog steeds vinden in Fayt-le-Franc (bij Dour in Henegouwen).

De versterkte hoeve in Fayt-le-Franc, Henegouwen (foto: Wikipedia)

Zottegem wordt vanaf 1218 bestuurd door de heren van Edingen.  Dit verhaal nemen we op in de volgende bijdrage op deze blog.

Het prille begin van Zottegem

Zottegem wordt voor het eerst in een document als Sottengem vermeld in 1088.  Rond die tijd is er ene Rothardus heer van Zottegem en Ressegem.  Vanaf dat moment worden de heren van Zottegem regelmatig vermeld, in aktes maar ook als ridder in veldslagen of de kruistochten of als burchtgraaf van Gent. We weten niet met zekerheid hoe Zottegem eruit zag op dat moment aan het eind van de elfde eeuw, maar opgravingen op de Egmontsite vertellen ons meer over de periode kort erna.

Archeologische resten van de eerste fase (1) op de Egmontsite (in stippellijn het latere kasteel, tekening: Dirk van Eenhooge)

In de eerste helft van de twaalfde eeuw stond er op de plaats van het Egmontkasteel niet alleen een stenen dorpskerk maar ook een stenen toren, waarin de heren van Zottegem verbleven.  De onderste verdieping van deze toren is nog steeds aanwezig in de kelder van het Egmontkasteel.  Grondig onderzoek van deze restanten leert ons dat deze toren niet echt een militaire functie had maar eerder werd gebruikt als woontoren.  Dit leiden we ondermeer af uit het feit dat deze toren niet hoger stond dan het omliggende terrein terwijl torens met een militaire functie (donjon) meestal verhoogd staan (op een zogenaamde motte).  Ook had deze toren oorspronkelijk een deur in de onderste verdieping, wat ongebruikelijk is voor stenen torens met een defensief karakter, en draait de trap in de verkeerde richting (de verdediger houdt zijn zwaard in de rechterhand).  Het bewaarde gedeelte van deze woontoren deed volgens archeoloog Dirk Van Eenhooge dienst als voorraadruimte.

Tekeningen van het bewaarde deel van de woontoren (in stippellijn latere verbouwingen, tekening Dirk van Eenhooge)

We weten niet precies waarom deze woontoren van de heren van Zottegem geen militair belang had.  Misschien waren er andere militaire steunpunten in de buurt, die ons vandaag onbekend zijn.  De heren van Zottegem waren ook heren van Ressegem.  In Ressegem is de motte nog steeds goed bewaard als een heuvel naast de kerk, omringd door water. De motteheuvel heeft vandaag een diameter van 40 m en een hoogte van 10 m.  Er is een mooie publicatie verschenen over de geschiedenis en archeologie van deze motte, uitgegeven door de heemkundige kring van Herzele.

Publicatie over de motte van Ressegem (Heemkundige kring Herzele)

De woontoren en de dorpskerk op de Egmontsite waren vermoedelijk deel van een afgesloten site waarbinnen meerdere gebouwen stonden.  Meestal hadden dergelijke plaatsen schuren, opslagruimtes waarin de oogst werd bewaard, een grote zaal, een smidse, een moestuin en een waterput. Net buiten de site kunnen we dingen vermoeden als ovens voor het bakken van brood. Er zijn geen aanwijzingen dat er reeds een gracht was rondom deze site.  Archeoloog Dirk Van Eenhooge vermoedt echter wel een gracht rondom de woontoren (zie gearceerd gebied met vraagteken op het opgravingsplan hierboven).

Virtuele reconstructie van De Egmontsite rond 1150 (beeld: Visual Dimension bvba)

Bij de reconstructie vergelijken we natuurlijk met publicaties over andere kastelen en versterkte sites in de twaalfde eeuw maar ook met enkele historische parken waar dergelijke sites onder wetenschappelijke begeleiding werden herbouwd.  De Egmontsite moet zeker gelijkaardig zijn geweest aan de site van Bachritterburg (Zuid-Duitsland), die werd gereconstrueerd naar de toestand van het midden van de dertiende eeuw (gebaseerd op opgravingen).  We denken dat deze site goed vergelijkbaar is met het Zottegem van de 12de eeuw, alhoewel ze kleiner is en geen kerk bevat.

De gereconstrueerde site van Bachritterburg (Duitsland) met woontoren (links) en voorhof (midden 13de eeuw)

Daarnaast hebben we ook vergeleken met andere sites zoals Bärnau-Tachov (Zuid-Duitsland, achtste tot twaalfde eeuw), Lütjenburg (Noord-Duitsland, twaalfde tot dertiende eeuw) en Saint-Sylvain d’Anjou (Frankrijk, einde tiende eeuw). Deze sites hebben allemaal een mottetoren maar zijn toch voor een deel vergelijkbaar met de situatie in Zottegem.

De gereconstrueerde site van Bärnau-Tachov (Duitsland) met de mottetoren (vooraan) en voorhof (achteraan)

Gereconstrueerde site van Lütjenburg (Duitsland) met voorhof (links), mottetoren (midden) en kapel (rechts)

Gereconstrueerde mottesite in Saint Sylvain d’Anjou (Frankrijk) met mottetoren (vooraan) en voorhof (achteraan)

Naast deze woonplaats van de heren van Zottegem lag ook een dorp met vermoedelijk een dries en een marktplaats. Niet alleen werd dit dorp als Ten Dorpe gelocaliseerd door specialist Luc Van Durme op basis van oude plaatsnamen (toponiemen), ook zien we in de perceelsgrenzen op oude kaarten nog sporen van deze nederzetting.  Aangezien er geen opgravingen of gedetailleerde historische beschrijvingen van deze dorpskern beschikbaar zijn, is onderstaande reconstructie in zekere mate hypothetisch.

Zottegem rond 1150 met de nederzetting Ten Dorpe op de voorgrond (beeld: Visual Dimension bvba)

Vrijwel iedereen was boer en had dieren (varkens, schapen, misschien enkele runderen en paarden).  Dieren konden vrij rondlopen en grazen (onder het wakend oog van een herder).  Een dorpskern in de twaalfde eeuw had dus steeds een dries, dat is een omheinde plaats waarin de dieren van het dorp elke avond werden samengebracht voor de nacht. Deze dries lag steeds in het midden van het dorp want iedereeen wou zijn dieren in het oog kunnen houden.

De kouter van Zottegem met één van de doorgangen, dit wordt later de Heldenlaan (beeld: Visual Dimension bvba)

De kouter (de velden van het dorp) waren omringd door een haag om te beletten dat grazende dieren schade zouden aanbrengen, er waren immers nog geen weiden of stallen.  Doorgaande wegen hadden een afsluiting, wie passeerde moest er voor zorgen dat de afsluiting van de kouter weer mooi dicht was. Er was ook een vekeman die er voor zorgde dat alle poortjes dicht waren en er geen dieren de oogst vernielden.  De familienaam Vekemans is dus afkomstig van deze officiële functie in de middeleeuwse maatschappij.

De eerste kouter van Zottegem was gelegen rondom de huidige Heldenlaan (beeld: Visual Dimension bvba)

De bewoners van het dorp hadden een kerk binnen de omheinde woonplaats van de heer. Het was de heer van Zottegem die de kerk had gebouwd op zijn grond en er dus ook eigenaar van was (dit noemt men een eigenkerk).  We weten dat de heer van Zottegem eigenaar bleef van de kerk van Zottegem tot het einde van de achttiende eeuw.  Rondom de kerk duidt een haag (soms ook greppel of muur) het kerkhof aan. Men mocht pas in deze heilige grond worden begraven indien men gedoopt was.  Daarom werden kinderen achter de kerk begraven want men werd in die tijd pas gedoopt als men bijna volwassen was.

Naast de woontoren stond rond 1150 een kerk met kerkhof (beeld:Visual Dimension bvba)

Is deze visualisatie van het eerste Zottegem nu correct? Wel, infeite kunnen we deze vraag niet beantwoorden omdat we weinig archeologische en historische gegevens hebben en deze beschikbare gegevens worden geïnterpreteerd tot een consistente oplossing die het meest waarschijnlijk is, maar waarvan we geen zekerheid hebben dat het wel degelijk zo was.

Het eerste Zottegem in de vallei van de Bettelhovebeek omstreeks 1150 (beeld: Visual Dimension bvba)

Kunnen we nog verder in het verleden kijken en dit visualiseren? Infeite niet, want er zijn slechts weinig feiten en heel veel veronderstellingen.  Stond er bijvoorbeeld een houten woontoren als voorloper van de stenen woontoren?  Waarschijnlijk wel, maar buiten een verbrand laagje aarde onder de funderingen van de woontoren zijn er geen sporen van.  Stond er een houten kerk als voorloper van de stenen dorpskerk? Vermoedelijk wel, maar er zijn nog geen sporen van terug gevonden. Daarom kiezen we ervoor om geen visualisaties te maken van dit allereerste begin, omdat we vrijwel geen concrete informatie hebben.

Wat weten we dan wel van het prille begin van Zottegem?  De naam Zottegem zelf geeft ons reeds enige informatie, want stamt uit de tijd van de Frankische kolonisatie, die vooral in de 6de-7de eeuw plaatsvond.  Toen vestigden er zich immers stammen, uit wat vandaag Duitsland is, en die nederzettingen werden meestal genoemd naar het opperhoofd.  De naam Zottegem komt van Sotto-inga-haim, dus de nederzetting van Sotto.  Ook Erwetegem, Godveerdegem en Leeuwergem zijn gelijkaardige inga-haim-namen.  We kunnen dus vermoeden dat de nederzetting, die je hierboven gevisualiseerd ziet, ergens zijn oorsprong had in die tijd, misschien wel op de Egmontsite zelf.

Het grondgebed van Strijpen en Zottegem (beeld: gemeentebestuur Zottegem)

Daarnaast weten we ook dat Zottegem infeite ontstaan is uit Strijpen.  Het valt op dat Zottegem als het ware uit het gebied van Strijpen is genomen (zie beeld hierboven).  We weten ook dat Zottegem geen leengebied was maar volle eigendom van de heren van Zottegem, en dat zij daardoor het gebied als een Vrijheid konden organiseren, m.a.w. zij bepaalden zelf de belastingen en de wetten binnen dit gebied en hoefden geen opbrengsten ervan aan andere personen of instanties af te staan.  We kunnen dus vermoeden dat de heren van Zottegem op een of andere manier een deel van Strijpen konden verwerven als hun volle eigendom.

De oudste kerk van Zottegem

Meer en meer zijn specialisten het er over eens dat Zottegem is ontstaan in de nabijheid van het Egmontkasteel.  Er zijn aanwijzingen via plaatsnamen dat er in de zone tussen het Egmontkasteel en de huidige spoorweg reeds in de zesde-zevende eeuw de nederzetting Ten Dorpe lag.

Aan de andere kant van de weg (de huidige Desiré Van den Bosschestraat) verscheen, vermoedelijk in de elfde eeuw, de vesting van de Heren van Zottegem, die bestond uit een woontoren en een kerk. De onderste verdieping van de woontoren kan je vandaag nog zien in de kelder van het Egmontkasteel, de funderingen van de kerk zijn zichtbaar in het archeologisch park van het Egmontkasteel.  Deze kerk deed waarschijnlijk dienst als dorpskerk van Ten Dorpe.  De stenen kerk, die in 1986-87 en 1993-94 door Dirk Van Eenhooge werd opgegraven, werd vermoedelijk aan het begin van de 12de eeuw gebouwd. Vermoedelijk was er voor die tijd een houten kerk, maar daar zijn momenteel geen sporen van gekend.

Funderingen van de oudste kerk van Zottegem in het archeologisch park van het Egmontkasteel (foto: D. Pletinckx)

De opgravingen toonden dat deze stenen kerk een koortoren had, m.a.w. de toren van de kerk bevond zich niet aan de westzijde maar boven het koor van de kerk.  Dit is een uitzonderlijke kerkvorm, die weinig voorkomt in Vlaanderen, maar eerder gebruikelijk was in Duitsland, meer bepaald in het Rijnland.  Daarom willen we hier speciale aandacht besteden aan deze kerk en deze visualiseren.

Opgravingsplan van de kerk, de gearceerde muren behoren tot latere gebouwen van het kasteel (Dirk Van Eenhooge)

Uit de opgravingen blijkt dat de toegang tot de kerk zich in de zijgevel van de kerk bevond.  Er was een tweede deur die rechtstreeks toegang gaf tot het koor.  De kerk was voor die tijd behoorlijk groot, en zeker groter dan een burchtkapel.  Er zijn aanwijzingen dat er op het moment van de bouw van deze kerk nog geen kasteel of slotgracht was, maar alleen een woontoren, waar de heer van Zottegem kon verblijven (binnenkort meer daarover).  Rondom deze kerk was er een kerkhof.  Aan de achterzijde van de kerk werden de graven van een twaalftal kinderen gevonden, vermoedelijk waren zij nog niet gedoopt.

Virtuele reconstructie van de oudste kerk van Zottegem in de twaalfde eeuw (visualisatie: Visual Dimension bvba)

Binnenin deze kerk waren er rondom stenen zitbanken. Er waren geen stoelen in de kerk, want dat gebruik werd pas rond 1800 ingevoerd. Ook de fundering van het altaar werd bij de opgravingen teruggevonden. Het dak had vermoedelijk slechts een lichte helling, er was geen zolder.

Interieur van de oudste kerk van Zottegem in de twaalfde eeuw (visualisatie: Visual Dimension bvba)

Bij de reconstructie konden we gebruik maken van een Duitse databank waarin een paar duizend afbeeldingen van kerken met een koortoren opgeslagen zijn (probeer de zoekterm chorturm).

De kerk van Merenberg-Reichenborg (Duitsland) uit de 13de eeuw, met koortoren (foto: Bildindex.de)

Uit de opgravingen bleek ook dat deze kerk rond het begin van de dertiende eeuw werd verbouwd en dat deze verbouwing te maken heeft met een brand (vermoedelijk betreft het de vergelding voor de slag bij Bouvines in 1214 waarin de heren van Zottegem een belangrijke rol speelden maar verloren). Het is waarschijnlijk dat kort daarvoor het kasteel werd gebouwd, m.a.w. de dorpskerk werd omgevormd tot burchtkerk.  Op bovenstaande opgravingstekening kan je zien dat aan de oostzijde een burchtgebouw mooi aansluit aan de toren van de kerk.

De kerk werd in de 13de eeuw verbouwd met aparte toegang voor de kasteelheer (beeld: Visual Dimension bvba)

Bij deze verbouwing werd de toegangsdeur naar de westzijde verplaatst en werd centraal in het schip een kolom gebouwd (zie opgravingsplan hierboven).  Deze kolom ondersteunde vrijwel zeker een zware balk, die een zoldering droeg.  Dit betekent ook dat het dak steiler was en dus de toren hoger.  Aangezien de kolom rechthoekig was, had ze waarschijnlijk de bijkomende functie om een tussenverdiep te dragen (zie reconstructietekening hieronder).

Interieur van de burchtkerk in de dertiende eeuw (visualisatie: Visual Dimension bvba)

Het is mogelijk dat dit tussenverdiep werd gebruikt door de kasteelheer die hier de mis kon volgen zonder zich onder het dienstpersoneel te moeten mengen.  Ook kon men vanop dit tussenverdiep gemakkelijk op de zolder van de kerk komen.  Zolders van kerken werden regelmatig gebruikt voor de opslag van bijv. graan.

Zicht vanop de veronderstelde tussenverdieping van de burchtkerk (visualisatie: Visual Dimension bvba)

Binnenaanzicht naar het koor van de burchtkerk vanop de tussenverdieping (visualisatie: Visual Dimension bvba)

We hebben in verschillende Duitse kerken met koortoren voorbeelden gevonden van een gelijkaardige constructie (zie afbeelding hieronder).  Volgens archeoloog Dirk Van Eenhooge kwam deze typisch Duitse kerkvorm met koortoren ook voor in Henegouwen en het oude hertogdom Brabant. Waarom de oudste kerk van Zottegem deze mogelijke invloeden heeft is nog niet duidelijk.

Binnenaanzicht van de koortorenkerk van Merenberg-Reichenborg, Duitsland (foto’s: Bildindex.de)

Toegang tot dit tussenverdiep in de kerk had men via een buitentrap (zie visualisatie van de buitenzijde van de kerk hierboven).  In de foto hieronder vind je een gelijkaardige buitentrap die werd bewaard aan een kerk in Duitsland.

Aparte toegang tot een westelijke loge in de Sint-Cyriakkerk in Sulzburg, Duitsland (foto: Wikipedia)

Er is een sterk vermoeden dat bij de bouw van het Egmontkasteel de inwoners van Ten Dorpe werden verplaatst naar het huidige stadscentrum en dat op de plaats van de oude dorpskern een grote spaarvijver werd gemaakt die de slotgracht van het kasteel van water voorzag.  Deze gedwongen verhuizing en stichten van een nieuwe woonkern met eigen rechten wordt ook dorfsballung genoemd en vond vermoedelijk plaats aan het begin van de dertiende eeuw onder heer Walter I van Zottegem (dus voor 1212, alhoewel we de eerste schriftelijke vermelding ervan pas terugvinden in 1275).  De nieuwe bewoningskern rond de huidige Markt zal direct – of pas na een tijdje, dat weten we niet – een eigen kerk hebben gekregen, nl. de huidige OLV-kerk, zodat de kerk in het kasteel werd gereduceerd tot burchtkapel.

In de volgende bijdragen zullen we dieper ingaan op dit ontstaan van Zottegem en het Egmontkasteel.

Landschapsreconstructie

Wanneer we het verleden terug tot leven trachten te brengen, kunnen we vandaag niet alleen gebruik maken van softwareprogramma’s die gebouwen in 3D tonen, maar ook het landschap in al zijn aspecten simuleren.  Dergelijke programma’s worden veel gebruikt in films, zoals de Hobbit of Avatar, maar kunnen evenzeer ingezet worden om op een historisch correcte manier het landschap te visualiseren waarin onze voorouders leefden.

Visualisatie van het Egmontkasteel in 1640 met Zottegem op de achtergrond (beeld:Visual Dimension bvba)

We ontwerpen dus de gebouwen in een software voor architectuurontwerp, waarbij de gebouwen reeds op het terrein worden geplaatst. Dit terrein is afkomstig van lasermetingen die vanuit een vliegtuig worden gedaan (deze techniek heet LIDAR), maar waarbij alle moderne elementen (zoals bijv. de spoorwegberm) worden verwijderd om het oorspronkelijke terrein zo goed mogelijk te reconstrueren.  In het beeld hierboven zie je het Egmontkasteel met op de achtergrond de heuvel waarop Zottegem werd ingeplant in de 13de eew, de huidige Heldenlaan is zichtbaar als de brede dreef van het kasteel naar de kerk.

Het Egmontkasteel in het landschap (beeld: Visual Dimension bvba)

Na het reconstrueren van de gebouwen en het terrein, worden het landschap ingekleurd met verschillende types bodem en ingevuld met planten en bomen. Dit gebeurt in een programma voor landschapsreconstructie die gebruik maakt van een ruime bibliotheek van planten en bomen, die op een natuurlijke manier automatisch in het landschap worden ingeplant.  Daarnaast laat het programma toe om door de mens uitgevoerde terreinaanpassingen (zoals de wegen, de slotgracht of de dorpsvijver die je in bovenstaand beeld ziet) met hun correcte afmetingen toe te voegen.  Op deze manier ontstaat een zo nauwkeurig mogelijk 3D model van de toestand in een bepaalde periode van het verleden, dat we dan kunnen vergelijken met de oude afbeeldingen die we kennen.

Detail uit de Ferrariskaart (1775) die de molenvijver en de beekzone naast het kasteel toont (Kon. Bib. Brussel)

Het inplanten van al deze landschapselementen is gebaseerd op grondige studie van oud kaartmateriaal maar ook op de studie van plaatsnamen (toponiemen), waarin vooral het werk van Luc Van Durme heel nuttig is.  Hierbij wordt ook nauwkeurig nagekeken hoe alle landschapselementen op mekaar inspelen.  Zo bijv. voedt de dorpsvijver in bovenstaand reconstructiebeeld de slotgracht van het kasteel. Naast de dorpsvijver staat de duiventoren die ook op de ets van Sanderus staat afgebeeld.

Detail van de afbeelding van het Egmontkasteel met dorpsvijver en duiventoren door A. Sanderus (1641-44)

Het Egmontkasteel, een monument met een rijk verhaal

Deze blog maakt de geschiedenis van het Egmontkasteel in Zottegem zichtbaar en bevattelijk.  Het kasteel wordt genoemd naar één van zijn meest bekende bewoners, graaf Lamoraal van Egmont.  Laat ons daarom beginnen met één van de meest bekende tekeningen van het kasteel, die in 1644 verscheen in de Flandria Illustrata van Antonius Sanderus.  De tekening toont niet alleen het kasteel maar ook de stadskern met het stadhuis, de markt en de OLV-kerk. Deze tekening kan ons een idee geven hoe het kasteel en Zottegem er uitzagen in de tijd van Lamoraal van Egmont.

Zottegem in de Flandria Illustrata (1641-1644) door A. Sanderus

Wanneer we in detail naar het kasteel kijken, zien we een woonkasteel met rechts een vleugel met een dubbele gaanderij (oostvleugel) en trap naar de tuin, en links een vleugel met vier traptorens en met twee kleinere bijgebouwen (noordvleugel).  Links van het kasteel zien we een grote boomgaard, vooraan een toegangspoort die deels in puin ligt.

Het Egmontkasteel in de Flandria Illustrata (1641-1644) door A. Sanderus

De oostvleugel, die vandaag nog steeds bestaat, is de vleugel met de dubbele gaanderij, alle andere delen zijn vandaag verdwenen. Op basis van vele verschillende bronnen kwamen we tot volgende voorlopige 3D reconstructie van het kasteel.

3D reconstructie van het Egmontkasteel rond 1640 – zelfde standpunt als Sanderustekening (beeld: Visual Dimension)

3D reconstructie van het Egmontkasteel rond 1640 – zicht vanuit de boomgaard (beeld: Visual Dimension)

Van dit kasteel weten we dat er rond 1600 een belangrijke brand woedde in de noordvleugel. Uit het archeologisch onderzoek van deze verdwenen noordvleugel weten we dat deze zich uitstrekte over de volledige breedte van het terrein.  De vervallen poort is mogelijk ook een gevolg van deze brand.  Het kasteel in de tijd van Lamoraal van Egmont was dus vermoedelijk een stuk groter en indrukwekkender.  Het kasteel, zoals het door Sanderus wordt getoond, was eigendom van de kleinkinderen van Lamoraal en niet zolang erna (in 1707) zal het overgaan in de handen van de familie Pignatelli, die niet bij machte waren het te onderhouden.  In een van de volgende bijdragen aan deze blog zullen we een reconstructie van het kasteel ten tijde van Lamoraal van Egmont tonen.

Bij het reconstrueren van het kasteel maken we gebruik van een brede waaier van informatie.  Een belangrijk deel hiervan zijn archeologische vondsten.  In 1986-1987 en 1993-1994 groef archeoloog Dirk Van Eenhooge delen van het kasteel op en deed hij onderzoek naar de bouwsporen in de vleugel die nog rechtstaat.

Opgravingsresultaten van de fase rond 1640 (Dirk van Eenhooge)

In de lente van 2012 werd dit aangevuld met onderzoek door grondradar. Dit toestel stuurt radiogolven in de bodem en geeft een beeld van wat in de grond zit op basis van de gereflecteerde golven, het lijkt dus een beetje op medische echografie.  Op die manier kan snel archeologische informatie worden verzameld zonder graven.

Onderzoek van de kasteelsite met grondradar (foto: Daniël Pletinckx)

Onderzoek van de kasteelsite met grondradar (foto: Daniël Pletinckx)

In het huidige gebouw (oostvleugel van het Egmontkasteel) werden bij de restauratie vele sporen gevonden van oudere structuren die dateren van de tijd van Lamoraal van Egmont of vroeger.

Sporen van de onderste gaanderij in het huidige gebouw (foto: Eline Tavernier)

Sporen van de bovenste gaanderij in het huidige gebouw (foto: Danny Lamarcq)

Een interpretatie van deze sporen door Dirk Van Eenhooge is slechts één van de vele bronnen die werden gebruikt bij de bovenstaande virtuele reconstructie.

Sporen van de weggebroken gaanderij en reconstructie ervan (tekening: Dirk Van Eenhooge)

Heb je zelf informatie over het Egmontkasteel of heb je aanvullingen of opmerkingen bij deze blog, laat het ons weten door hierboven een reactie te posten! We kijken er naar uit!